كم خونی و درمان آن

كم‌خونی ناشی از فقر آهن
فقر آهن یكی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در كشورهای در حال توسعه و مهم‌ترین علت كم‌خونی تغذیه ای در كودكان و زنان در سنین باروری است كه با ایجاد گلبول‌های قرمز كوچك و كاهش میزان هموگلوبین مشخص می‌شود كه این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبت‌های بهداشتی، كاهش بهره‌وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر ابتلا به بیماری در مادران و كودكان و بالاخره كاهش ظرفیت جسمی‌ و روانی در بخش بزرگی از جامعه می‌شود.

میزان نیاز به آهن
میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیكی افراد متفاوت است. مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر كم‌خونی قرار دارند. در شیرخواران در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 6ـ4 ماه اول زندگی كافی است. ولی در مورد نوزادانی كه با وزن كم متولد می‌شوند، ذخایر آهن كم بوده و باید از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراكی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف نیز به این دلیل كه نوزاد را از یك سوم كل خونش محروم می‌كند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.

دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای كمبود آهن وجود دارد كه از آن جمله می‌توان به علل زیر اشاره كرد
1 ـ دریافت ناكافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده كه در آن آهن كمی ‌وجود دارد، مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری.
2 ـ جذب ناكافی آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسید معده، مشكلات گوارشی یا تداخلات دارویی و داروهایی مثل كلستیرامین، سایمتیدین، پانكراتین، رانیتیدین و تتراسایكلین.
3 ـ افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
4 ـ خون‌ریزی زیاد در دوران عادت ماهانه و یا در اثر جراحات یا ناشی از همورویید (بواسیر) یا بیماری‌های بدخیم و انگل‌ها. كمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون است.

علایم كم‌خونی ناشی از فقر آهن
بعضی از علایم كم‌خونی فقر آهن عبارتند از:
رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و در كم‌خونی شدید گود شدن روی ناخن(ناخن قاشقی).

درمان كم‌خونی ناشی از فقر آهن
برای درمان كم‌خونی از چند روش استفاده می‌شود كه بهترین و كم‌خطرترین آن‌ها استفاده از مكمل‌های خوراكی است. درمان با نمك‌های ساده آهن مثل سولفات فروی خوراكی كاملا موثر بوده و به شكل قرص، كپسول یا مایع است و باید مصرف آن‌ها تا چندین ماه ادامه یابد.
چنانكه این قرص‌ها با معده خالی مصرف شوند جذب آن‌ها بهتر و بیشتر صورت می‌گیرد، ولی در این حالت سبب تحریك معده و بروز مشكلات گوارشی می‌شوند. عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان به حداقل رساند، به شرطی كه آهن را با میزان بسیار كم مصرف كرده و به تدریج به میزان آن افزوده تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن كاهش یابند.
ویتامینC جذب آهن را افزایش می‌دهد. به همین دلیل معمولا مصرف ویتامین C به همراه آهن پیشنهاد می‌شود. علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه كرد. جذب آهن غذا اغلب تحت تاثیر شكل آهن موجود در آن می‌باشد. آهن موجود در پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی، پرندگان (آهن هم) بیشتر جذب می‌شود، در حالی كه جذب آهن پروتئین‌های گیاهی مانند سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیرهم) كمتر می‌باشد. باید توجه داشت كه ویتامینC جذب آهن سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیرهم) را بیشتر می‌كند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا می‌تواند جذب آهن را تاحدصفر تا پنج درصد كاهش دهد.
قهوه، تخم‌مرغ، شیر و لبنیات، نان گندم، حبوبات (حاوی اسید فیتیك) و فیبرهای غذایی جذب آهن را به علت تشكیل كمپلكس‌های نامحلول كاهش می‌دهند. بنابراین فرآورده‌های حاوی آهن، طی یك ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف هر یك از این مواد نباید مصرف شود.

منابع غذایی آهن دار
منابع غذایی آهن‌دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم‌مرغ، سبزی‌های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات، مثل عدس و لوبیا همچنین میوه‌های خشك (برگه‌ها) بخصوص برگه زردآلو و دانه‌های روغنی و تخمه گل آفتابگردان.

عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آن‌ها
اسید سیتریك و اسید اسكوربیك یا ویتامین ث كه در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل كلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند می‌توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
اسید مالیك و اسید تارتاریك كه در هویج، سیب زمینی، چغندر، كدوتنبل، گوجه فرنگی، كلم پیچ و شلغم موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن می‌شوند.
محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده می‌شود.

نكته: بدن مردان حدود 4 گرم و بدن زنان حدود 3 گرم آهن دارد (به ازای هر كیلوگرم وزن 36-60 میلی گرم آهن).2/3 این مقدار آهن در هموگلوبین و میوگلوبین موجود بوده و مابقی در كبد(بصورت فریتین و هموسیدرین)، مغز استخوان و طحال ذخیره میشوند.
نكته:بدن آهن را بازیافت میكند.هنگامی كه گلبولهای قرمز عمرشان به پایان میرسد، آهن آنها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گویچه های سرخ مصرف گردند.
نكته:طول عمر متوسط گلبولهای قرمز 120 روز میباشد.

توصیه‌های كلی زیر را به كار ببندید
استفاده از غذاهایی كه غنی از آهن می‌باشند.
استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین ث هر وعده غذایی جهت جذب بهتر آهن (مثل پرتقال، گریب‌فروت، گوجه فرنگی، كلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیمو ترش)
گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی.
پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا.
برطرف كردن مشكلات گوارشی و یبوست.
تصحیح عادات غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراكی مانند خاك، یخ) كه خود از علایم كم خونی فقر آهن می باشند.
استفاده از نانهایی كه از خمیر ورآمده تهیه شده‌اند.
استفاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجیر خشك و كشمش كه منابع خوبی از آهن هستند.
استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
شست و شو و ضد عفونی كردن سبزی‌هایی كه استفاده می‌كنید.
شستن كامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج
مصرف روزانه یك قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار.
مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تكمیلی تا پایان 2 سالگی در كودكان.

كم خونی مگالوبلاستیك یا فقر ویتامین
این نوع كم خونی معمولا در اثر كمبود فولیك اسید یا ویتامین B-12 بروز می‌كند. این ویتامین‌ها به بدن در سالم نگهداشتن خون یا سیستم عصبی كمك می‌كنند. در این نوع كم خونی، بدن گلبول‌های قرمز خونی تولید می‌كند كه نمی‌توانند اكسیژن را به خوبی تحویل دهند.
قرص‌های مكمل حاوی فولیك اسید می‌توانند این نوع كم خونی را درمان كنند. فولیك اسید را همچنین می‌توان از مصرف دانه‌ها و بنشن‌ها، مركبات و آب میوه‌ها، سبوس گندم و سایر غلات، سبزیجات برگ پهن و سبز تیره، گوشت طیور، صدف و كبد به دست آورد.
گاهی اوقات ممكن است یك متخصص نتواند تشخیص دهد كه علت این بیماری كمبود ویتامین B-12 است. این حالت معمولا در افراد مبتلا به كم خونی وخیم بروز می‌كند كه در حقیقت نوعی بیماری خود ایمنی است. عدم دریافت ویتامین B-12 كافی می‌تواند موجب كرخی و بی‌حسی دست‌ها و پاها، مشكلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشكلات بینایی شود. نوع درمان بستگی به عامل مولد بیماری دارد، اما به هر حال مصرف ویتامین B-12 ضروری است.

بیماری‌های نهفته
بیماری‌های خاصی وجود دارند كه می‌توانند به توانایی بدن در تولید گلبول‌های قرمز خونی آسیب برسانند. برای مثال، افراد مبتلا به بیماری‌های كلیوی به ویژه بیمارانی كه دیالیز می‌شوند در معرض ابتلا به كم خونی قرار دارند. كلیه‌های این بیماران قادر به ترشح هورمونهای كافی برای تولید گلبول‌های خونی نبوده و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست می‌دهند.

بیماری‌های خونی ارثی
اگر در خانواده سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افراد دیگر نیز افزایش می‌یابد. یكی از امراض خونی ارثی كم خونی گلبول‌های داسی شكل است. به جای تولید گلبول‌های قرمز خونی طبیعی كه به راحتی درون رگ‌های خونی حركت می‌كنند، گلبول‌های داسی شكل حركت سختی داشته و دارای لبه‌های خمیده هستند. این گلبول‌ها نمی‌توانند در رگ‌های خونی ظریف به آسانی حركت كنند و در نتیجه مسیر رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود می‌كنند. بدن گلبول‌های قرمز داسی شكل را نابود می‌كند، اما نمی‌تواند با سرعت كافی انواع طبیعی و سالم جدیدی را تولید كند. این امر موجب بروز كم خونی می‌شود نوع دیگری از كم خونی ارثی تالاسمی است. تالاسمی زمانی بروز می‌كند كه بدن ژن‌های ویژه‌ای را از دست می‌دهد و یا ژن‌های غیر طبیعی مختلف از والدین به كودك ارث می‌رسد كه به نحوه تولید هموگلوبین تاثیر منفی می‌گذارند.

كم خونی آپلاستیك
نوع نادری از كم خونی است و زمانی بروز می‌كند كه بدن به اندازه كافی گلبول قرمز تولید نمی‌كند. از آنجا كه این امر بر گلبول‌های سفید نیز تاثیر می‌گذارد، از این خطر بالای بروز عفونت‌ها و خونریزی‌های غیر قابل توقف می‌شود. این حالت دلایل مختلفی دارد كه عبارتند از:
الف – روش‌های درمانی سرطان‌ها (پرتودرمانی و شیمی درمانی)
ب- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشره‌كش‌ها، رنگ و پاك كننده‌ها و شوینده‌های خانگی)
پ ـ برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)
ت- بیماری‌های خود ایمنی (مانند لوپوس)
ث – عفونت‌های ویروسی كه بر تراكم استخوانی تاثیر می‌گذارد.
نوع درمان بستگی به میزان حاد بودن كم خونی دارد. این بیماری را می‌توان با تعویض خون، مصرف دارو و یا پیوند مغز استخوان درمان كرد. كم خونی برای پیشرفت در بدن به گذر زمان احتیاج دارد. در آغاز ممكن است هیچ علایمی بروز نكند و یا علایم بیماری بسیار خفیف باشد، اما با پیشرفت بیماری می‌توان شاهد علایمی چون خستگی، ضعف، عدم توانایی در كار و تحصیل، كاهش دمای بدن، پریدگی رنگ پوست، ضربان قلب سریع، كوتاهی تنفس‌ها، درد سینه، سرگیجه، تحریك پذیری، كرخی و سردی دست‌ها و پاها و سردرد بود. تشخیص این بیماری با انجام یك آزمایش خون امكانپذیر است. در صورت مثبت بودن جواب آزمایش و ابتلا به كم خونی انجام آزمایشات دیگری نیز برای تشخیص نوع آن ضروری است. انتخاب نوع درمان كم خونی بستگی به علت بروز آن دارد. برای مثال، نحوه درمان كم خونی گلبول‌های داسی شكل با نحوه درمان كم خونی ناشی از رژیم غذایی فاقد آهن یا فولیك اسید متفاوت است. از این رو برای كشف بهترین روش معالجه باید به متخصص مربوطه مراجعه كرد.

به روش‌های گوناگون، می‌توان مانع از بروز برخی انواع كم خونی شد كه مجموعه‌ای از آنها در زیر آمده است؛
1- مصرف غذاهای حاوی آهن زیاد از جمله گوشت قرمز، ماهی، مرغ، تخم‌مرغ، میوه‌های خشك شده، عدس و لوبیا، سبزیجات سبز برگ پهن مانند اسفناج، كلم و یا غله‌های حاوی آهن غنی شده.
2- مصرف مواد خوراكی كه جذب آهن را در بدن افزایش می‌دهد مانند آب پرتقال، توت فرنگی، كلم و یا سایر میوه‌ها و سبزیجات حاوی ویتامین C.
3- خودداری از نوشیدن قهوه و چای همراه با وعده‌های غذایی چرا كه این نوشیدنی‌ها جذب آهن در بدن را دشوار می‌كند.
4- كلسیم جذب آهن را مشكل می‌كند لذا برای به كار گرفتن بهترین روش برای مصرف كلسیم به میزان مناسب و كافی با پزشك متخصص باید مشورت كرد.
5- اطمینان از مصرف كافی فولیك اسید و ویتامین B-12 در رژیم غذایی.
6- مشاوره با پزشك برای خوردن قرص‌های مكمل آهن چرا كه مصرف این قرص بدون مشورت با فرد متخصص صحیح نیست. این قرص‌ها در دو نوع فروس و فریك ارایه می‌شوند. جذب فروس در بدن بهتر صورت می‌گیرد اما اثرات جانبی مانند تهوع، استفراغ و اسهال در پی دارد با این حال این اثرات جانبی را می‌توان با كمك برخی اقدامات كاهش داد، از آن جمله اینكه ابتدا با نیمی از دوز تجویز شده شروع كرد و به تدریج آن را به دوز كامل رساند. قرص را در دوزهای تقسیم شده مصرف كرد. قرص را همراه با غذا مصرف كرد و اگر نوعی از قرص آهن مشكلاتی ایجاد می‌كند با متخصص مربوطه برای مصرف نوع دیگر مشورت كرد.
7- زنانی كه باردار نبوده اما در سن بارداری قرار دارند باید هر 5 تا 10 سال یكبار آزمایش كم خونی بدهند. این امر حتی در شرایط سلامت باید صورت گیرد. انجام این آزمایش‌ها باید از زمان نوجوانی آغاز شود.
8- همچنین زنانی كه باردار نیستند و در سن بارداری قرار دارند در صورت داشتن علایمی چون عادت ماهانه شدید و طولانی، مصرف آهن كم و یا تشخیص قبلی ابتلا به كم خونی باید هر سال آزمایش خون بدهند. اكثر افراد از طریق یك رژیم غذایی سالم و منظم می‌توانند از غذاهای سرشار از آهن استفاده كنند اما برخی افراد نمی‌تواند آهن كافی بدست آورند كه مهمترین این افراد دختران نوجوان و زنان در سن بارداری هستند كه یا در هر عادت ماهانه خون زیادی را از دست می‌دهند یا بیش از یك بچه دارند و یا از IUD استفاده می‌كند.كودكان نوپا و زنان باردار نیز در این گروه هستند. این افراد باید به طور دوره‌ای آزمایش كم خونی بدهند و در صورت فقر آهن حتما باید با مشورت پزشك از مكمل‌های آهن استفاده كند كه نحوه درمان مشكل آنها بر عهده پزشك است.
كم خونی زمانی بروز می‌ كند كه خون فاقد هموگلوبین كافی باشد. هموگلوبین در حمل اكسیژن از ریه‌ها به تمام اندام‌های بدن، به گلبول‌های قرمز خون كمك می ‌كند.