اینها بخشی از صحبتهای دكتر سعید شفیعیان، متخصص پوست و محقق پروژه سلول درمانی در حوزه پوست و البته در زمینه درمان بیماری ویتیلیگو یا لك و پیس است. بیماریای كه حدود 5 تا 100 میلیون نفر از جمعیت جهان و حدود 600 هزار نفر در كشورمان را درگیر كرده است.
البته انتخاب این بیماری به عنوان اولین قدم در تحقیقات پیوند سلول به پوست نه به جهت فراوانیاش بلكه به دلیل پاسخدهی خوب آن نسبت به سلول درمانی و اینكه میتواند پایه علمی و تخصصی خوبی برای توسعه این نوع درمان برای سوختگیهای وسیع و اسیدپاشیها در آینده قرار بگیرد، صورت گرفته است.
گفتگوی ما با دكتر شفیعیان، قطعا برای علاقهمندان به بحث سلول درمانی جالب خواهد بود.
ویتیلیگو چه نوع بیماری است و با چه عواملی ظاهر میشود؟
این بیماری كه با عنوان لك و پیس هم شناخته میشود، به صورت لكههایی كمرنگتر یا بدون رنگ نسبت به پوست طبیعی ظاهر میشود. این بیماری كه بر اثر از دست رفتن موضعی و پیشرونده سلولهای مولد رنگدانه و عملكرد ناقص ملانوسیتها (سلولهای رنگدانه پوست) در تولید ملانین بروز میكند 5/0 تا 2 درصد افراد جامعه و حدود 600 هزار نفر را در كشور درگیر كرده است.
اولین نشانههای بیماری ظهور لكههای سفید روی پوست است كه میتواند در نواحی مختلف بدن چون دور چشمها، دور دهان، آرنجها، زانو، قوزك پا و انگشتان دست و پا و همینطور ناحیه پشت بدن ظاهر شود.
فراموش نكنید این لكهها بدون خارش و آزار هستند و معمولا قطری بین 2 تا 3 میلیمتر تا چند سانتیمتر را در برمیگیرند. این بیماری سنین شیوع متفاوتی دارد، در سنین كودكی زیر 10 سال یا در دهه دوم و سوم زندگی بروز پیدا میكند.
آیا عامل این بیماری به طور مشخص شناختهشده است؟
خیر. محققان در این خصوص نظریههای متفاوتی ارائه كردهاند، اما اصلیترین نظریه در این زمینه، خود ایمنی علیه سلولهای ملانوسیت است كه بر اثر حمله سلولهای ایمنی و از بین رفتن ملانوسیتها ایجاد میشود. در بدن این بیماران آنتیبادیهایی تولید میشود كه ملانوسیتهای بدن خودشان را تخریب میكنند. البته آفتابسوختگیهای شدید میتواند به توسعه بیماری كمك كند. نظریه دیگری هم در این خصوص، خودتخریبی ملانوسیتهاست.
البته ویتیلیگو میتواند جنبه ارثی هم داشته باشد. كودكانی كه یكی از والدین آنها به این بیماری مبتلا هستند، بیش از دیگران در معرض ابتلا قرار دارند. در واقع 30 درصد بیماران، سابقه خانوادگی این بیماری را دارند.
آیا لك و پیس درمان قطعی دارد؟
متاسفانه موارد لاعلاج این بیماری زیاد است. از میان كل بیماران 70 تا 75 درصد با درمانهای دارویی، نور درمانی و لیزر درمانی پاسخ میدهند و 25 تا 30 درصدشان نیز با روشهای متداول درمان میشوند.
البته هدف اصلی در درمانهای رایج ویتیلیگو، بهبود وضعیت ظاهری پوست است و روند درمان هم نیاز به زمان طولانی دارد كه معمولا 6 تا 18 ماه به طول میانجامد، انتخاب نوع درمان هم به تعداد، محل و گستردگی ضایعات بستگی دارد.
معمولا در دارو درمانی از كدام دسته از تركیبات دارویی برای از بین بردن لكههای سفید سطح پوست استفاده میشود؟
استروئید موضعی میتواند در برگرداندن رنگ به لكههای سفید كمك كند، بخصوص اگر این درمان در مراحل اولیه بیماری شروع شود. درمان باید دستكم تا 3 ماه ادامه یابد تا بهبود قابل ملاحظه باشد.
آماری كه در دنیا وجود دارد گویای موفقیت 30 تا 70 درصدی درمان بیماران با شیوههای سهگانه ذكر شده است. در حالی كه در روش ما آمار موارد موفق بالاتر و حدود 60 تا 80 درصد است
این روش سادهترین و كمعارضهترین شیوه درمانی است، اما اثربخشی آن به اندازه روشهای درمانی دیگر نیست، با این حال در صورتیكه بیمار از پمادهای قویتری استفاده كند، شاهد بروز عوارضی در نواحی مورد استفاده خواهد بود. داروهای استروئیدی در این شیوه درمان با تحریك سلولها باعث تولید رنگدانه بیشتر یا مهاجرت سلولها از نقاط سالم به نواحی درگیر بیماری میشوند.
به نظر میرسد با وجود آن كه استفاده از لیزر و نور درمانی میتواند به خودی خود عوارضی را برای شخص به همراه داشته باشد، در مواردی كه بیماری شكل گستردهتری به خود گرفته است، انتخاب دیگری برای درمان لكههای پوستی باقی نمیماند.
همانطور كه گفتید شدت آسیب سلولها و سطح ضایعات ایجاد شده در مواردی ما را ناگزیر به استفاده از لیزرهای كمتوان یا استفاده از طیف نور ماورای بنفش در روند درمان میكند. مسلما بیمارانی كه تحت این نوع درمانها قرار میگیرند، باید تحمل خوبی داشته باشند. هدف اصلی در نور درمانی نیز افزایش رنگدانه است اما این روش نیز وقتگیر است و بیمار باید مراقبت كافی را برای جلوگیری از عوارض اشعه كه گاهی هم شدید است داشته باشد. به علاوه قرار گرفتن بیمار در معرض نورآفتاب میتواند عوارض درمانی را تشدید كند.
در همین جا به روش دیگری هم كه البته همیشه به كار گرفته نمیشود، اشاره میكنم. این روش عبارت است از بیرنگ كردن باقیمانده پوست بدن تا با لكههای سفید همرنگ شود. این روش درمانی برای بیمارانی كه حداقل 50 درصد پوست آنها گرفتار است، توصیه میشود. به علاوه روشهای دیگری هم به صورت موقت میتوانند در این بیماران موثر باشند كه همانا استفاده از پوشانندههای پوست با مواد آرایشی یا خالكوبی كردن منطقه درگیر است تا همرنگ پوست شود، اما این روش همیشه نتیجه خوبی به همراه ندارد.
به این ترتیب برای حداقل یك سوم بیمارانی كه به هیچ كدام از این روشها، پاسخ درمانی مثبت نمیدهند، راهی جز سلول درمانی باقی نمیماند، شیوههای معمولی سلول درمانی در دنیا چه هستند؟
اولین شیوه برای برداشت سلولاز نواحی سالم پوست كه تراكم بیشتری از سلولهای رنگدانهای دارند، روش تاول مكشی است.
در این روش پزشك با استفاده از حرارت، مكش یا سرمای زیاد روی پوست طبیعی دارای رنگدانه، تاول ایجاد میكند. سپس سطح تاول را میبرد و به ناحیه بدون رنگدانه پیوند میزند. از عوارض این روش، ماندن جای زخم و عدم افزایش رنگدانه است.
به بیان دیگر در این روش گاهی ناگزیریم تا سطح تاول بزرگی را ایجاد كنیم تا تعداد زیادی از سلولهای رنگدانهای را جدا كنیم كه این كار به نوبه خود زمانبر بوده و در عین حال ممكن است آن گونه كه انتظار داریم، موفق به ایجاد تاول در سطح پوست نشویم.
آیا نمیشود پوست قسمت درگیر را با پوست قسمت سالم بدن جایگزین كرد؟
دقیقا روش دوم نیز با جداسازی یك لایه از پوست و انتقال آن به قسمت درگیر بیماری صورت میگیرد. در این روش، با برداشتن قسمت درگیر، پوست سایر نقاط بدن جایگزین آن میشود. البته علاوه بر گران بودن این روش، عوارضی چون عفونت، عدم افزایش رنگدانه در محل و همچنین نبودن امكان پیوند پوست در محلهای حساس از معایب این روش محسوب میشود.
گویا كاملترین روش در این میان كشت سلولهای ملانوسیت خود فرد در شرایط آزمایشگاهی و پیوند آن به فرد است؟
دقیقا همینطور است. در این روش نمونهای از پوست را كه دارای رنگدانه طبیعی است از بیمار گرفته و پس از طی یك سری شرایط آمادهسازی به محل ضایعه منتقل میكنیم.
اگر ضایعه كوچك باشد، سلولهای جدا شده را به همان شكل به محل ضایعه انتقال میدهیم ولی اگر گسترده باشد سلولها را ابتدا در شرایط آزمایشگاهی تكثیر میدهیم. در واقع در آزمایشگاه سلولهای ملانوسیت را به روشهای آنزیمی در شرایط كاملا استریل جدا میكنند و در مرحله بعد سلولهای آماده شده توسط پزشك به منطقه بدون رنگدانه منتقل میشود.
به بیان دیگر در شرایط آزمایشگاهی، سلولهای جدا شده با انتقال به محیطهای كشت خاص به آن میچسبند و از آن تغذیه میكنند. هر سلول تقسیم میشود و وقتی به تعداد مورد نظر ما برسد، قابلیت پیوند پیدا میكند. این روش تكثیر حدود یك ماه و نیم تا 3 ماه طول خواهد كشید.
عمل پیوند هم طی 24 ساعت انجام میشود. این شیوه درمانی كه سلول درمانی نام دارد در مركز سلول درمانی پژوهشكده رویان راهاندازی شده است.
ظاهرا روش برداشت سلول در سلولدرمانی هم بیمار را با مشكلاتی روبهرو میسازد؟
متخصصان در بیشتر مناطق دنیا كه از سلولدرمانی برای درمان ویتیلیگو بهره گرفته میشود، با استفاده از روش تراش پوست و ابزاری مخصوص، سطحی را كه باید مورد پیوند قرار گیرد (بخش سفیدپوست) میتراشند یا با استفاده از لیزر یا نوردرمانی برداشته میشود. روش دیگر برای برداشتن سلولهای بخش درگیر پوست هم ایجاد تاول است كه پیشتر از آن صحبت كردیم كه نهتنها این روشها با عوارضی برای بیمار همراه هستند بلكه نیاز به پانسمانهای خاصی دارند كه متاسفانه اجازه واردات آنها را نداریم.
و در چنین شرایطی است كه پژوهشكده رویان موفق به ارائه روشی ابداعی برای حل این مشكلات شده است؟
محققان پژوهشكده رویان موفق به ارائه شیوههای ابداعی در دنیا شدهاند كه در آن ابتدا سلولهای ملانوسیت از بیوپسیهای (نمونهگیریها) به دست آمده از نواحی سالم پوست آن دسته از بیماران مبتلا به ویتیلیگو كه پاسخ قابلقبولی برای درمانهای متداول ندادهاند به روش آنزیمی تحت شرایط كاملا استریل جدا و به صورت داخل اپیدرمی تزریق میشود.
نتایج این شیوه درمانی جدید روی مبتلایان به لك و پیس، كاملا بیخطر و بسیار رضایتبخش بوده است. البته در مطالعات مشابه در سایر كشورها معمولا به همراه تزریق سلول از اشعه ماورای بنفش نیز استفاده میشود كه میتواند برای بیمار عوارض ناگواری همانند سرطانهای پوستی در پی داشته باشد، اما این درمان نیازی به استفاده از اشعه ماورای بنفش بعد از تزریق سلول ندارد.
آیا آماری مبتنی بر اثربخش بودن شیوه ابداعی شما نسبت به روشهای قبلی وجود دارد؟
آماری كه در دنیا وجود دارد گویای موفقیت 30 تا 70 درصدی درمان بیماران با شیوههای سهگانه ذكر شده است. در حالی كه در روش ما آمار موارد موفق بالاتر و حدود 60 تا 80 درصد است. بعلاوه دوره نقاهت بیمارانی كه با روش ما، تحت درمان قرار گرفته چه بعد از برداشت نمونه و چه هنگام تزریق بسیار كوتاه است.
ویتیلیگو میتواند جنبه ارثی هم داشته باشد كودكانی كه یكی از والدین آنها به این بیماری مبتلا هستند بیش از دیگران در معرض ابتلا قرار دارند
یك سال از پروژه پژوهشكده رویان در كاربرد شیوه ابداعیاش برای سلولدرمانی بیماران لك و پیس میگذرد و طی 50 ماه اخیر، این شیوه روی بیمارانی كه صورت گرفته همگی طی یك نوبت درمان جواب مثبت گرفتهاند.
آیا انتخاب داوطلب مناسب در اثربخشی این شیوه درمان موثر است؟
البته كما این كه انتخاب اشتباه میتواند درمان را با شكست روبهرو كند. چند دسته از بیماران هستند كه میتوانند تحت درمان از طریق سلولدرمانی قرار بگیرند. یكی بیماران مبتلا به ویتیلیگو كه توسط علائم بالینی و در صورت نیاز انجام نمونهبرداری از پوست، بیماری آنها به تایید رسیده باشد. دیگر آن كه سنشان بالای 12 سال باشد، افرادی كه بیماری آنها حداقل به مدت یك سال ثابت باقی مانده باشد كه این ثابت ماندن به معنی ثابت ماندن تعداد و اندازه ضایعات است. افرادی كه حداقل طی 6 ماه گذشته، داروی تضعیفكننده سیستم ایمنی دریافت نكردهاند. بیماران باردار و بیماران باسابقه بیماریهای زمینهای و موارد خاص با این روش هم نباید تحت درمان قرار بگیرند. بعلاوه بیمار نباید ظرف یك سال گذشته دچار ضایعه جدیدی شده باشد. شاید برایتان جالب باشد كه بدانید هزینه درمان ما در مقایسه با شیوههای درمانی كه در كشورهای دیگر اجرا میشود بین یكدهم تا یكسیام است.
آیا نمونهبرداری از پوست برای بیمار عوارضی به همراه ندارد و آیا لازم نیست بیمار پس از انجام آن بستری شود؟
نمونهبرداری از لایه فوقانی پوست، در شرایط بیحسی موضعی انجام میشود و مشكل خاصی برای بیمار ایجاد نمیكند. بعلاوه در این روش بعد از انتخاب بیمار و نمونهبرداری از پوست سالم، نمونهها بلافاصله به پژوهشكده رویان منتقل و در شرایط كاملا استریل سلولهای پوستی از بافت جدا میشود و یك روز بعد از نمونهبرداری سلولها، در صورت عدم نیاز به كشت، برای تزریق در محل ارسال میشود. روند درمان به صورت سرپایی انجام میشود و نیازی به بستری شدن بیمار ندارد.
آیا پیوند سلولهای ملانوسیت عوارضی هم دارد؟
از آنجا كه این روش بدون ایجاد تاول و استفاده از اشعه ماورای بنفش انجام میشود كاملا بیخطر است و هیچ گونه عارضهای برای بیمار ندارد و به سبب این كه سلولها منشأ خودی دارند مشكل رد پیوند نیز در این بیماران مطرح نیست.
آیا بعد از پیوند سلولها مراقبت خاصی نیاز است؟
بعد از پیوند هیچگونه مراقبت خاصی برای بیمار نیاز نیست.
این روش درمانی در كدام یك از مراكز درمانی كشور ارائه میشود؟
این روش در حال حاضر تنها در مركز سلول درمان پژوهشكده رویان انجام میشود.
چشمانداز استفاده از روش سلول درمانی را در پروسه درمان بیماریها چطور میبینید؟
بدون شك سلول درمانی یكی دو دهه آینده برای برخی از بیماریها به عنوان تنها شیوه درمانی ممكن و برای دستهای دیگر در كنار سایر درمانهای دارویی یا جراحی مطرح خواهد شد.
در حوزه پوست هم مسلما با این شیوه در آینده شاهد درمان بسیاری از بیماریهای لاعلاج همچون سوختگیهای وسیع یا اسیدپاشی خواهیم بود. به علاوه از بین بردن خالهای مادرزادی یا لكههای پوستی مادرزادی و یا ناشی از سوختگی یا لیزر براحتی با این شیوه امكانپذیر خواهد بود.
با توسعه دستاوردهای بشر در زمینه كاربرد سلولهای بنیادی بخصوص با دستیابی به سلولهای پرتوان القایی تحول چشمگیری در حوزه شبیهسازی موجودات زنده و ارگانهای مربوط به آنها به وجود آمده است، این تحولات را چطور ارزیابی میكنید؟
با پیشرفتهای اخیر امروزه دیگر پوست تنها در خدمت پوست نخواهد بود بلكه پوست در خدمت چالههای دیگر هم هست كما این كه دانشمندان توانستهاند به تكنیك شبیهسازی خرگوشی از نمونه ساده پوستاش دست پیدا كنند. با این حال این سلولهای پوستی در درمان بیماریها هم میتوانند مورد استفاده قرار بگیرند؛ به این ترتیب كه سلولهای پوستی جایگزین سلولهای بنیادی جنینی میشوند؛ چرا كه این سلولها قادرند به سلولهای پرتوان القایی با قابلیت بازسازی عناصر از بین رفته موجودات زنده تبدیل شوند.
از سوی دیگر، پوست میتواند در خدمت تولید محصولاتی باشد كه در درمانهای دیگر كاربرد دارند. كما اینكه یك سری محصولات بیولوژیك را میتوان با استفاده از این سلولها تولید و از آن در درمان عفونتها، سرطانها و بیماریهای التهابی استفاده كرد.
مورد دیگر هم استفاده از سلولهای پوست برای ژن درمانی است. به طوری كه با انتقال سلولهایی كه از نظر ژنتیكی اصلاح شدهاند، میتوان برخی از بیماریها را درمان كرد.